ارزیابی تطبیقی گستردگی شهری با تأکید بر تغییرات کاربری اراضی طی دورۀ زمانی 2016-1987 (مورد شناسی: شهرهای آمل و بابل)

پراکندگی ﺷﻬﺮی ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم به‌صورت ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﺷﻬﺮی ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ، ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی ﻧﺎﮔﻮار زﻳﺎدی را ﺑﺮای ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭘﺪﻳﺪ آورد. عمدۀ مشکلات شهرهای کشور، در‌هم‌تنیدگی کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ناشی‌از گسترش افقی بی‌برنامه است. با وجود همۀ مشکلات، این واقعیت را نیز باید قبول کرد که گسترش افقی شهرها امری اجتناب‌ناپذیر است؛ ازاین‌رو در دهه‌‌های اخیر در ایران، گسترش شهرها به‌صورت نوعی معضل درآمده و لزوم توجه به مسائل شهری در قالب چارچوب علمی، اهمیت و ضرورت یافته است. پژوهش حاضر گسترش افقی یا اسپرال شهری را با استفاده از داده‌‌های وضع موجود و تاریخی سنجش از راه دور و با کمک مدل‌‌های آماری ساده که می‌‌توانند برروی ابعاد مختلف زمانی و مکانی (فضایی) به‌کار برده شوند، آنالیز کرده و مشخص کرد که رشد شهری کدام‌یک از شهرهای آمل و بابل (شهرهای استان مازندران) از نوع اسپرال بوده و روند آن در طی زمان و همچنین میزان آن در قطاع‌‌های مختلف شهری چگونه بوده است و کدام‌یک از این دو شهر بیش‌ترین تغییرات کاربری اراضی را در پیرامون خود داشته و در آینده مسیر این تغییرات به کدام جهت است؟ ابزار گردآوری داده‌‌ها، مبتنی‌بر اطلاعات اسنادی می‌باشد. با استفاده از نرم‌افزار IDIRSI و ARC MAP کاربری اراضی و روش طبقه‌بندی نظارت‌شده (Fuzzy artmap) استخراج، از مدل «کراس‌‌تب» برای میزان تغییرات انواع کاربری‌ها، از مدل «هلدرن» در راستای شناخت گسترش افقی و برای پیش‌‌بینی روند تغییرات کاربری اراضی برای افق زمانی سال 2026، از روش زنجیره‌ای «مارکوف» استفاده شده است. ارزیابی تصاویر ماهواره‌‌ای نشان می‌دهد که تغییرات کاربری اراضی ساخته‌شده در شهر آمل نسبت‌به شهر بابل بیشتر است. همچنین نتایج مدل «کراس‌‌تب» نشان می‌دهد که در شهر بابل در سال 2016، بیش‌ترین تغییرات کاربری در اراضی کشاورزی با 55.54 درصد و کمترین تغییرات در پهنۀ آبی با 2.32 درصد صورت گرفته است. درحالی‌که در شهر آمل بیش‌ترین تغییر در اراضی کشاورزی آبی، 66.97 درصد است. رشد فیزیکی و کالبدی شهرهای آمل و بابل نیز بیشتر بر اثر عامل جمعیت است که نتیجۀ آن کاهش تراکم ناخالص جمعیت و افزایش سرانۀ ناخالص زمین شهری و درنهایت گسترش افقی و بدقواره‌‌ بوده است. نتایج به‌دست‌آمده برای پیش‌‌بینی تغییرات اراضی نیز نشان می‌دهد که در شهر آمل باغات، ولی در شهر بابل اراضی کشاورزی آبی، بیش‌ترین تغییرات را خواهد داشت.